![]() |
| Φωτό αρχείου: Η Ζέττα Ζάχου με τον Παναγιώτη Ανδριόπουλο σε ραδιοφωνική εκπομπή στο skaipatras |
«...κι απ’ την πολλή την ψαλμουδιά εσειόνταν οι κολώνες»
Μια συζήτηση με τον θεολόγο-μουσικό κ. Παναγιώτη Ανδριόπουλο για τις ηχογραφήσεις εκκλησιαστικής μουσικής του μακαριστού Μητροπολίτου Νικόδημου Βαλληνδρά, οι οποίες θα παρουσιαστούν την ερχόμενη Παρασκευή 14 Φεβρουαρίου 2014 στη Δημοτική Βιβιλιοθήκη Πατρών.
Την εκδήλωση συνδιοργανώνουν το
Κέντρον Ερευνών και Εκδόσεων και ο Πολιτιστικός Οργανισμός του Δήμου Πατρέων. Επιμελείται και παρουσιάζει ο Παναγιώτης Αντ. Ανδριόπουλος.
Κύριε Ανδριόπουλε, ποια είναι η γνώση ή επαφή του ελληνικού κοινού με την εκκλησιαστική μουσική;
- Νομίζω ότι τόσο η γνώση όσο και η γενικότερη επαφή των Eλλήνων με την εκκλησιαστική μουσική δεν είναι αμελητέα στις μέρες μας. Πολλοί νέοι άνθρωποι ανακαλύπτουν και σπουδάζουν σε βάθος αυτή τη μουσική και συμμετέχουν στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας. Από την άλλη μεγάλης ευρύτητας είναι η έμμεση επαφή των Ελλήνων με την βυζαντινή –όπως λέγεται– μουσική, μέσω της παραδοσιακής ή της λαϊκής μουσικής, που χρησιμοποιούν βυζαντινές κλίμακες και ηχοχρώματα. Επίσης, η δυνατότητα να μάθει κανείς σήμερα βυζαντινή μουσική –και δωρεάν– είναι απεριόριστη, κι αυτό δεν είναι καθόλου λίγο. Αυτή η μουσική διδάσκεται, αρκετά χρόνια τώρα, στα μουσικά σχολεία αλλά και στα τμήματα Μουσικών Σπουδών των Πανεπιστημίων της χώρας μας. Άρα δυνατότητα επαφής υπάρχει, αρκεί να είναι και ουσιαστική.
Η εκκλησιαστική μουσική είναι μόνον βυζαντινή ή χωρίζεται σε περιόδους με εμφανείς διαφοροποιήσεις;
- Η εκκλησιαστική μουσική έχει σαφώς βυζαντινή καταγωγή –ακόμα και η δυτική– αλλά εξελίχθηκε στο διάβα των αιώνων, χωρίς να χαθούν τα ουσιώδη συστατικά της. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η βυζαντινή μουσική ήταν η κύρια μουσική των Ελλήνων την περίοδο της Τουρκοκρατίας, στην μεταβυζαντινή εκδοχή της. Τομή αποτέλεσε η λεγόμενη μεταρρύθμιση των Τριών Δασκάλων (Χουρμουζίου, Γρηγορίου και Χρυσάνθου) το 1814 –φέτος συμπληρώνονται 200 χρόνια– οπότε με τη μέριμνα του Οικουμενικού Πατριαρχείου έχουμε το νέο σύστημα, που βέβαια πατάει σε όλη την προγενέστερη παράδοση, και ισχύει μέχρι σήμερα τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Πρέπει να πούμε, επίσης, ότι τον 19ο αιώνα είχαμε στην Ελλάδα, στα μεγάλα αστικά κέντρα (όπως η Πάτρα, η Σύρος κ.ά.), την εισαγωγή της πολυφωνικής εκκλησιαστικής μουσικής, μια επιρροή από τη Δύση λόγω του εμπορίου, αλλά στις μέρες μας το φαινόμενο έχει ατονήσει, αν μη και εκλείψει.
Ποιοι την έχουν υπηρετήσει;
- Αναμφισβήτητα η πρώτη και κύρια πηγή της είναι η Κωνσταντινούπολη και το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Εκεί ήσαν οι μεγάλοι υμνογράφοι, μαΐστορες και πρωτοψάλτες και λαμπαδάριοι που συστηματικά οργάνωσαν και καλλιέργησαν ανά τους αιώνες. Κι από εκεί η μουσική αυτή εξακτινώθηκε στα Βαλκάνια και στον Αραβικό κόσμο, ακόμα και στη Ρωσία, πριν εισβάλει η πολυφωνία. Πολλοί άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών ανά τον κόσμο γνωρίζουν πλέον ονόματα όπως του Ρωμανού του Μελωδού, του Ιωάννη Δαμασκηνού ή του Ιωάννη Κουκουζέλη. Είναι παράδοσή μας αυτή η μουσική; Αναμφισβήτητα. Και μάλιστα μια παράδοση που μας πάει πίσω στην Αρχαία Ελλάδα, καθώς οι μουσικολόγοι θεωρούν ότι η βυζαντινή μουσική είναι η φυσική συνέχεια της αρχαίας ελληνικής μουσικής. Συνέβη εδώ ό,τι και στη γλώσσα: αδιάσπαστη συνέχεια. Αρχαία Ελλάδα, Βυζάντιο, Νεώτερος Ελληνισμός φέρουν ως σώμα την ενιαία ελληνική μουσική.
Χρειάζεται μύηση για να την κατανοήσουμε;
- Χρειάζεται παιδεία. Μουσική παιδεία που προϋποθέτει βέβαια αίσθηση και γνώση του περιβάλλοντος χώρου, ήτοι του Ελληνισμού ως τις άκρες του. Γιατί η ελληνική μουσική άνθισε όπου υπήρχαν Έλληνες και πριν υπάρξει το ελλαδικό κράτος. Όσο πιο πολύ σκύβεις στο μέγεθος του Ελληνισμού τόσο κατανοείς και τη μουσική του, που είναι η άνασσα ανάσα του.
Πολλές φορές στην διάρκεια της Θ. Λειτουργίας, σε κάποιους ναούς δεν μπορείς να σταθείς, να αντέξεις τους ψάλλοντες. Και άλλες πάλι δεν θέλεις να τελειώσει η λειτουργία. Η λειτουργία είναι ίδια, κι όμως…
- Αυτό, όπως ξέρετε, συμβαίνει σε όλους τους χώρους. Κάποιοι είναι καλοί και κάποιοι άλλοι λιγότερο σ’ αυτό που κάνουν. Στη λογική λατρεία της Εκκλησίας όμως, θα πρέπει να υπάρχει η μέριμνα ώστε τα αναλόγια να είναι επανδρωμένα με ψάλτες ανάλογους του λειτουργικού ήθους. Η σύγχρονη εποχή δεν θέλει άτακτες φωνές, επιτηδεύσεις και ακκισμούς στη λατρεία. Καιρός επέστη, επιτέλους, για σεμνότητα, σοβαρότητα και αίσθηση του άλλου. Άλλωστε οι ψάλτες, μην ξεχνάμε, είναι εκπρόσωποι του λαού στη λατρεία.
Υπάρχουν σχολές;
- Υπάρχουν διαφορετικές εκφάνσεις του μέλους και είναι λογικό. Όπως κάθε τόπος του Ελληνισμού έχει τη δική του παραδοσιακή μουσική, έτσι και στη βυζαντινή υπάρχουν τοπικές παραδόσεις. Άλλο το Κωνσταντινουπολίτικο ύφος, άλλο το αγιορείτικο, άλλο το νησιώτικο μέλος, που είναι π.χ. πιο δημώδες. Κι αυτή η ποικιλία είναι θαυμαστή και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα από μουσικολογικής πλευράς.
Κύριε Ανδριόπουλε, πόσο μεγάλο είναι το εκδοθέν έργο, που σας φέρνει στην Πάτρα;
- Το έργο αυτό είναι μοναδικό και μνημειακό, θα έλεγα. Πρόκειται για μια εμπνευσμένη σύλληψη και υλοποίηση ενός μεγάλου προγράμματος από τον γνωστό φιλόλογο Μανόλη Χατζηγιακουμή, ο οποίος εστίασε την έρευνά του στην μελέτη των χειρογράφων της εκκλησιαστικής μουσικής και στην ηχογράφηση μεγάλων ψαλτών του αιώνα που έφυγε, των τελευταίων μεγάλων όπως οι: Θρασύβουλος Στανίτσας, π. Διονύσιος Φιρφιρής, Μητροπολίτης Νικόδημος Βαλληνδράς, Λεωνίδας Σφήκας, π. Γεώργιος Τσέτσης, Αγιορείτες πατέρες και πολλοί άλλοι. Το έργο αυτό καλύπτει όλα τα είδη της μελοποιίας και της λειτουργικής ζωής της Εκκλησίας: Μέλη των εορτών του όλου ενιαυτού (δηλ. ύμνοι από το εορτολόγιο του χρόνου), Ειρμοί και Κανόνες, Οκτάηχα μαθήματα, Καλοφωνικοί Ειρμοί, ιδιόμελα, προσόμοια, μέλη από την πατριαρχική ψαλτική παράδοση, αγιορείτικα μαθήματα και πολλά άλλα.
![]() |
| Μητροπολίτης Νικόδημος Βαλληνδράς (φωτό: e-kere) |
Έχει αυτή η εργασία παρουσιασθεί και αλλού;
- Όχι. Για πρώτη φορά παρουσιάζεται στην Πάτρα. Θα γίνει μια αναφορά στο συνολικό πρόγραμμα των ηχογραφήσεων που περιλαμβάνει δύο μεγάλες σειρές: «Μνημεία Εκκλησιαστικής Μουσικής» και «Σύμμεικτα Εκκλησιαστικής Μουσικής» και στη συνέχεια θα εστιάσουμε στις ηχογραφήσεις του μακαριστού Μητροπολίτου Πατρών Νικοδήμου Βαλληνδρά, ο οποίος πολλά από όσα ηχογράφησε στο πρόγραμμα του Μανόλη Χατζηγιακουμή τα έψαλλε επί σειρά ετών στην Πάτρα, στις αλησμόνητες χοροστασίες του στους ναούς και της μονές της Μητροπόλεως που ποίμανε για 30 χρόνια.
Οι ηχογραφήσεις αυτές ήταν έργο ζωής για τον κοιμηθέντα;
- Νομίζω ότι οι ηχογραφήσεις του Μητροπολίτου Νικοδήμου Βαλληνδρά στο πρόγραμμα του Μ. Χατζηγιακουμή, τόσο στα «Μνημεία» όσο και στα «Σύμμεικτα», είναι η πλέον πολύτιμη παρακαταθήκη που μας άφησε ο αείμνηστος Πατρών Νικόδημος. Η περίπτωσή του ήταν εντελώς μοναδική –σήμερα δεν υπάρχει κάποιος ανάλογος μουσικολογιώτατος ιεράρχης που να διαθέτει και τη φωνή εκείνου– και ως εκ τούτου είναι πολύ σημαντικό που ο Μ. Χατζηγιακουμής μπόρεσε να τον καταγράψει.
Τι έχει και παρουσιάζει τόσο ενδιαφέρον;
- Αρκεί να σταθούμε μόνο στην ηχογράφηση του Ειρμολογίου, για την οποία ο Μανόλης Χατζηγιακουμής σημειώνει: «Η ερμηνεία στο Ειρμολόγιο των Καταβασιών του Πέτρου Πελοποννησίου αποτελεί, στην πραγματικότητα, λειτουργική ψαλτική παρακαταθήκη του Σεβασμιοτάτου Νικοδήμου Βαλληνδρά. Και στην περίπτωση αυτή, ένα ολόκληρο μουσικό βιβλίο (296 σελίδες), από τα σημαντικότερα και εκφραστικότερα στην ιστορία της Εκκλησιαστικής μουσικής, και με καταβολές σε μια αρχαιότατη παράδοση, έχει ηχογραφηθεί και ερμηνευθεί κατά τρόπον αυθεντικό και γνήσιο από έναν Αρχιερέα και σπουδαίο ψάλτη μιας μεγάλης ερμηνευτικής γενιάς (η οποία δυστυχώς εκλείπει σιγά-σιγά)».
Εσείς πώς εμπλέκεσθε;
- Θα ήθελα να σας πω ότι συγκινούμαι που θα έχω την τιμή να παρουσιάσω αυτές τις ιστορικές ηχογραφήσεις στην Πάτρα, τη γενέτειρά μου, αλλά και την πόλη στην οποία πολλά από τα ηχογραφηθέντα μέλη ακούστηκαν από τον μακαριστό Μητροπολίτη Νικόδημο κάτω από τους θόλους των εκκλησιών, κατά τέτοιο τρόπο που να μας θυμίζει το δημώδες: «κι απ’ την πολλή την ψαλμουδιά εσειόνταν οι κολώνες». Τον Δεσπότη τον γνώρισα σαν ήμουν ακόμα παιδί. Εκείνος με μύησε στον μαγικό κόσμο της λατρείας και σ’ αυτόν οφείλω την μουσική σπουδή μου. Ως φοιτητής στην Αθήνα συμμετείχα σ’ αυτές τις ηχογραφήσεις, ως ισοκράτης, επιμελητής των ισοκρατημάτων, ενώ πολλές φορές μελετούσαμε μαζί με τον Δεσπότη πριν μπει στο στούντιο για να ηχογραφήσει. Είμαι ευγνώμων στον δάσκαλο –με την ευρύτατη έννοια– Μανόλη Χατζηγιακουμή, την ψυχή του όλου προγράμματος, που μου χάρισε αυτή την μοναδική εμπειρία.
